NL8902981A

NL8902981A - Somatostatinepeptiden, farmaceutische preparaten die ze bevatten en werkwijzen voor het bereiden van deze peptiden.

Info

Publication number: NL8902981A
Application number: NL8902981A
Authority: NL
Original assignee: Sandoz Ag
Priority date: 1988-12-05
Filing date: 1989-12-04
Publication date: 1990-07-02
Also published as: LU87633A1; WO1990006949A3; SA96160495B1; FI102540B; HU211468A9; NL194828B; CA2004532C; FR2639947B1; AU4587189A; JPH02184698A; HU896359D0; SE8904087D0; SE8904087L; CH678329A5; NL194828C; ES2023533A6; FI895809A0; MY106120A; GB2225579A; JP3686503B2

Description

Reg.no.: 132191 Schut/SH

Somatostatinepeptiden. farmaceutische preparaten die ze bevatten en werkwijzen voor het bereiden van deze peptiden.

De onderhavige uitvinding heeft betrekking op polypeptiden, werkwijzen voor hun bereiding, farmaceutische preparaten die ze bevatten en op hun toepassing als farma-ceuticum, bijvoorbeeld voor de behandeling van voor somato-statinereceptor positieve tumoren of als in vivo diagnostische beeldvormende middelen.

Pas de laatste jaren is het veel voorkomen van somatostatinereceptoren bij verschillende humane tumoren aangetoond, bijvoorbeeld tumoren van de hypofyse, het centrale zenuwstelsel, borsttumoren en gastro-enteropan-kreatische tumoren en hun metastasen. Enkele ervan zijn kleine of langzaam groeiende tumoren die moeilijk met de gebruikelijke diagnostische methoden nauwkeurig kunnen worden gelokaliseerd.

In vitro visualisatie van somatostatinereceptoren wordt uitgevoerd door autoradiografie van tumorweefseis onder toepassing van radioaktief jodium bevattend somato-statine of somatostatme analoga, bijvoorbeeld [J-Tyr ] somatostatine-14 (Taylor, J.E. en med., Life Science (1988) 43: 421) , of [125J-Tyr3] SMS 201-995 eveneens genoemd [125J] 204-090 (Reubi, J.C. en med., Brain Res. (1987) 406; 891; Reubi, J.C. en med., J. Clin, Endocr. Metab. (1987) 65: 1127; Reubi, J.C. en med., Cancer Res. (1987) 47.: 551;

Reubi, J.C. en med., Cancer Res. (1987) 47: 5758).

Er werden nu nieuwe somatostatinepeptiden die therapeutisch bruikbaar zijn en voor in vivo diagnostiek kunnen worden gemerkt en therapeutische toepassingen ervan gevonden.

Volgens de uitvinding wordt een somatostatinepep-tide verschaft dat tenminste één chelaatvormende groep voor een detecteerbaar element bevat, welke chelaatvormende groep verbonden is met een aminogroep van dit peptide, welke aminogroep geen significante bindingsaffiniteit voor somatostatinereceptoren heeft.

Deze verbindingen worden hierna aangeduid als liganden volgens de uitvinding. Ze bezitten een chelaatvor-mende groep die in staat is met een detecteerbaar element te reageren, bijvoorbeeld een radionuclide, een voor straling ondoordringbaar element of een paramagnetisch ion, ter vorming van een complex en zijn verder in staat aan somatostatinereceptoren te binden, al of niet beïnvloed door tumoren of metastasen.

De chelaatvormende groep is via een covalente binding verbonden met de aminogroep van het peptide.

De chelaatvormende groep is bij voorkeur aan de eindstandige N-aminogroep van het somatostatine bevestigd.

Volgens de uitvinding kan de chelaatvormende groep rechtstreeks of indirect, bijvoorbeeld met behulp van een afstandscheppende groep, met de aminogroep van het somatostatinepeptide zijn verbonden.

Eén groep van liganden is die waarin de chelaatvormende groep rechtstreeks met de aminogroep van het somatostatinepeptide is verbonden.

Een andere groep liganden wordt gevormd door die waarin de chelaatvormende groep indirect, door brugvorming of een afstand scheppende groep, met de aminogroep van het somatostatinepeptide is verbonden.

Bij voorkeur is de chelaatvormende groep via een amidebinding met het peptide verbonden.

Onder de aanduiding somatostatinepeptiden valt het in de natuur voorkomende somatostatine(tetradecapepti-de) en de analoga of derivaten daarvan.

Met derivaten of analoga, zoals hierin toegepast, wordt elk polypeptide met rechte keten of cyclisch polypep-tide afgeleid van dat van het in de natuur voorkomende tetradecapeptidesomatostatine waarin één of een aantal aminozuureenheden zijn weggelaten en/of zijn vervangen door één of een aantal andere aminozuurgroep(en) en/of waarin één of een aantal functionele groepen zijn vervangen door één of een aantal andere functionele groepen en/of één of een aantal groepen is vervangen door één of een aantal andere isosterische groepen bedoeld. In het algemeen omvat de aanduiding alle gemodificeerde derivaten van een biologisch aktief peptide dat een kwalitatief overeenkomstig effect vertoont met dat van het niet-gemodificeerde somato-statinepeptide, ze binden bijvoorbeeld aan somatostatinere-ceptoren en verminderen de afscheiding van hormoon.

Cyclische en door brugvorming cyclische somato-statineanaloga en die met een rechte keten zijn bekende verbindingen. Dergelijke verbindingen en hun bereiding zijn bijvoorbeeld beschreven in de Europese octrooischriften EP-A-1295; 29.579; 215.171; 203.031; 214.872; 298.732; 277.419.

Aanbevolen liganden volgens de uitvinding zijn die afgeleid van de volgende somatostatineanaloga: A. Analoga met formule I, waarin A een alkylgroep met 1-12 koolstofatomen, een fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen of een groep met formule RCO- voorstelt, waarin i) R een waterstofatoom, een alkylgroep met 1-11 koolstofatomen, een fenylgroep of een fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen weergeeft, of ii) RCO- is, a) een L- of D-fenylalaninerest waarvan de ring desgewenst gesubstitueerd is door F, Cl, Br, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstofatomen en/of alkoxy met 1-3 koolstof-atomen, b) de rest van een natuurlijk of synthetisch a-aminozuur dat verschilt van die gedefinieerd onder a) hiervoor of van een overeenkomstig D-aminozuur, of c) een dipeptiderest waarin de individuele aminozuurresten al of niet gelijk zijn en gekozen zijn uit die gedefinieerd onder a) en/of b) hiervoor, waarbij de α-aminogroep van de aminozuurresten a) en b) en de N-eindstandige aminogroep van dipeptideresten c) desgewenst mono- of di-C^ gealkyleerd zijn of gesubstitueerd zijn door alkanoyl met 1-8 koolstofatomen, A' een waterstofatoom, alkylgroep met 1-12 koolstofatomen of fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen voorstelt, Y1 en Y2 tezamen een directe binding vormen, of waarin elk van de substituenten Y1 en Y2, onafhankelijk van elkaar, een waterstofatoom of een groep met formule 1-5 is, waarin

Ra de methyl- of ethylgroep voorstelt,

Rjj een waterstofatoom of de methyl- of ethylgroep weergeeft, m een geheel getal van 1-4 is, n een geheel getal van 1-5 is,

Rc staat voor een alkylgroep met 1-6 koolstofatomen,

Rd de substituent gehecht aan het α-koolstofatoom van een natuurlijk of synthetisch a-aminozuur (waaronder waterstof) is,

Re een alkylgroep met 1-5 koolstofatomen voorstelt,

Ra* en Rb', onafhankelijk van elkaar, een waterstofatoom of de methyl- of ethylgroep weergeven, R8 en R^ onafhankelijk van elkaar, een waterstof-of halogeenatoom of een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen of alkoxygroep met 1-3 koolstofatomen voorstellen, p = 0 of 1, q = 0 of 1, en r = 0, 1 of 2, B is -Phe-, waarvan de ring desgewenst gesubstitueerd is door halogeen, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstofatomen en/of alkoxy met 1-3 koolstofatomen (waaronder pentafluoralanine), of jS-naftyl-Ala, C is (L)-Trp- of (D)-Trp-, desgewenst ge-a-N-methyleerd en waarvan de benzeenring desgewenst gesubstitueerd is door halogeen, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstofatomen en/of alkoxy met 1-3 koolstofatomen, D is Lys, Lys waarin de zijketen O of S op de β-plaats bevat,yf.-Lys of $F-Lys, desgewenst ge-a-N-methy-leerd of een 4-aminocyclohexylAla of 4-aminocyclohexylGly rest, E is Thr, Ser, Val, Phe, Ile of een aminoisobo-terzuur- of aminoboterzuurrest, G een groep met formule

of met formule X is, waarin R7 een waterstofatoom of een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen voorstelt, R10 is waterstof of de rest van een fysiologisch aanvaardbare, fysiologisch hydrolyseerbare ester, R^ is waterstof, alkyl met 1-3 koolstofatomen, fenyl of fenylalkyl met 7-10 koolstofatomen, R12 is waterstof, alkyl met 1-3 koolstofatomen of een groep met formule -CH(R13)-X.,, r13 is ch2oh, -(CH2)2-OH, -(CH2)3-OH, of -CH(CH3)0H of de substituent voorstelt die gehecht is aan het a-koolstofatoom van een natuurlijk of synthetisch a-aminozuur (waaronder waterstof) en X1 een groep met formule -C00R7, -CH2OR10 of

weergeeft, waarin R7 en R10 de hiervoor vermelde betekenissen hebben, R14 een waterstofatoom of een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen voorstelt en R15 staat voor waterstof, alkyl met 1-3 koolstofatomen, fenyl of fenylalkyl met 7-10 koolstofatomen en R16 een waterstofatoom of de hydroxylgroep is, onder de voorwaarde dat indien R12 is -CH(R13) -X1, Rn waterstof of de methylgroep voorstelt, waarbij de resten B, D en E de L-configuratie hebben en de resten op de 2- en 7-plaats en eventuele resten Yr 4) en Y2 4) elk, onafhankelijk van elkaar, de L-of D-configuratie bezitten.

De betekenissen van A en A' in formule I worden bij voorkeur zodanig gekozen dat de verbinding een eind-standige -NH- groep bevat die in staat is met een chelerend middel te worden verbonden.

In de verbindingen met formule I verdienen de volgende betekenissen aanbeveling, zowel individueel, als in combinatie of onder-combinatiei l. A is een fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen, in het bijzonder de fenethylgroep of een groep met formule RCO. Bij voorkeur is A een groep met formule RCO.

1.1. Bij voorkeur is R een alkylgroep met 1-11 koolstofatomen of een fenylalkylgroep met 7-10 koolstofato-men, in het bijzonder een fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen, meer in het bijzonder de fenylethylgroep, of RCO heeft de betekenissen a), b) of c).

1.2. Indien RCO de betekenissen a) , b) of c) heeft, is de α-aminogroep van de aminozuurresten a) en b) en de N-eindstandige aminogroep van dipeptideresten c) bij voorkeur ongealkyleerd of mono-C.,..^ gealkyleerd, in het bijzonder met alkyl met 1-8 koolstofatomen gealkyleerd, meer in het bijzonder gemethyleerd. Het verdient het meest aanbeveling dat de N-eindstandige groep niet-gealkyleerd is.

1.3. Indien RCO betekenis a) heeft, is deze groep bij voorkeur a·) een L- of D-fenylalanine- of -tyrosinerest die desgewenst gemono-N-C1,12alkyleerd is. Het verdient meer aanbeveling dat a’) een L- of D-fenylalaninerest is.

1.4. Indien RCO betekenis b) of c) heeft, is de gedefinieerde rest bij voorkeur lipofiel. Aanbevolen resten b) zijn dus b*) α-aminozuurresten met een koolwaterstofzij-keten, bijvoorbeeld alkyl met 3, bij voorkeur 4, of meer koolstofatomen, bijvoorbeeld met maximaal 7 koolstofatomen, naftylmethyl of heteroaryl, bijvoorbeeld een 3-(2- of 1- naftyl)-alanine-, pyridyl-methyl- of tryptofaanrest, welke resten de L- of D-configuratie bezitten en bij voorkeur zijn de resten c) dipeptideresten waarin de individuele aminozuurresten al of niet gelijk zijn en zijn gekozen uit die gedefinieerd onder a') en b') hiervoor.

Een voorbeeld van een rest c) is bijvoorbeeld de 3-(2-naftyl)-alaninerest.

1.5. Het heeft het meest de voorkeur dat RCO betekenis a), in het bijzonder betekenis a'), heeft.

2. B is B', waarin B' is Phe of Tyr.

3. C is C', waarin C' is (DjTrp.

4. D is D', waarin D' is Lys, MeLys of Lys(e-Me), in het bijzonder Lys.

5. E is E', waarin E' is Val of Thr, vooral Thr.

6. G is G', waarin G' een groep met formule

is, in het bijzonder een groep met formule

(in welk geval Rn een waterstofatoom of de methylgroep voorstelt). In het laatste geval heeft -CHiR^J-X., bij voorkeur de L-configuratie.

6.1. Rn is bij voorkeur een waterstofatoom.

6.2. Als substituent gehecht aan het a-koolstofa-toom van een natuurlijk aminozuur (dat wil zeggen met formule H2N-CH(R13) -COOH), is R13 bij voorkeur -ch2oh, “CH(CH3) -OH, isobutyl of butyl, of R13 stelt een -(CH2)2-OH of -(CH2)3-OH groep voor. Ze is in het bijzonder -CH2OH of -CH(CH3)OH.

6.3. X, is bij voorkeur een groep met formule

of -CH2-OR10, in het bijzonder met formule -CH2-OR10 en R10 is bij voorkeur een waterstofatoom of heeft de onder 7 hierna gegeven betekenis. Het verdient het meest aanbeveling dat R10 een waterstofatoom is.

De volgende individuele verbindingen lichten de verbindingen met formule I toe.

B. Analoga met formule II

[zie Vale en med., Metabolism, 27, Supp. 1, 139, (1978)] en formule III

(zie EP-A-200,188)

Bijzonder aanbevolen liganden zijn die met formule

Geschikte chelerende groepen zijn fysiologisch aanvaardbare chelerende groepen die in staat zijn een complex te vormen met een detecteerbaar element. Het verdient aanbeveling dat de chelerende groep voornamelijk een hydrofiel karakter heeft. Onder voorbeelden van chelerende groepen vallen bijvoorbeeld iminodicarbonzuurgroepen, polyaminopolycarbonzuurgroepen, bijvoorbeeld die afgeleid van niet-cyclische liganden, bijvoorbeeld ethyleendiamine-tetraazijnzuur (EDTA), diethyleentriaminepentaazijnzuur (DTPA), ethyleenglycol-0,0,-bis(2-aminoethyl)-N,N,N, ,N'-tetraazijnzuur (EGTA), N,N'-bis(hydroxybenzyl)ethyleendi-amine-Ν,Ν'-diazijnzuur (HBED) en. triethyleentetraminehexa-azijnzuur (TTHA), die afgeleid van gesubstitueerd EDTA of -DTPA, bijvoorbeeld p-isothiocyanatobenzyl-EDTA of -DTPA, die afgeleid van macrocyclische liganden, bijvoorbeeld l,4,7,10-tetra-azacyclododecaan-N,N',N'1,N''1-tetraazijn-zuur (DOTA) enl,4,8,ll-tetraazacyclotetradecaan-N,N,,N,,,-N’1'-tetraazijnzuur (TETA), die afgeleid van N-gesubstitu-eerde of C-gesubstitueerde macrocyclische aminen waaronder eveneens cyclamen, bijvoorbeeld zoals beschreven in EP 304.780 Al en in WO 89/01476-A, groepen met formule IV of V, waarin elk van de substituenten Ru R2 en R3, onafhankelijk van elkaar, een alkylgroep met 1-6 koolstofatomen, arylgroep met 6-8 koolstof atomen of C7_9 arylalkylgroep, elk desgewenst gesubstitueerd door OH, alkoxy met 1-4 koolstof-atomen, COOH of S03H, voorstelt, n' = 1 of 2, i = een geheel getal van 2-6 en TT, onafhankelijk van elkaar, a- of j8-aminozuren zijn die door amidebindingen met elkaar zijn gebonden, groepen afgeleid van bis-aminothiolderivaten, bijvoorbeeld verbindingen met formule VI, waarin elk van de substituenten R20, R21, R22 en R^, onafhankelijk van elkaar, een waterstofatoom of een alkylgroep met 1-4 koolstofatomen voorstelt, X2 een groep weefgeeft die in staat is met de N-aminogroep van een peptide te reageren en m' = 2 of 3, groepen afgeleid van dithiasemicarbazonderivaten, bijvoorbeeld verbindingen met formule VII, waarin X2 een hiervoor gedefinieerde betekenis heeft, groepen afgeleid van propyleenamineoximderivaten, bijvoorbeeld verbindingen met formule VIII, waarin elk van de substituenten R24, R25/ R26, R27, R28 en R29, onafhankelijk van elkaar, waterstof of een alkylgroep met 1-4 koolstofatomen voorstellen en X2 en m' de hiervoor gedefinieerde betekenis hebben, groepen afgeleid van diamidedimercaptiden, bijvoorbeeld verbindingen met formule IX, waarin X3 een tweewaardige groep, die desgewenst gesubstitueerd is en een groep bevat die in staat is met de N-aminogroep van het peptide te reageren, bijvoorbeeld alkyleen met 1-4 koolstofatomen of fenyleen met een X2~ groep voorstelt en Y5 een waterstofatoom of een CO2R30 groep weergeeft, waarin R30 een alkylgroep met 1-4 koolstofatomen is, of groepen afgeleid van porfyrinen, bijvoorbeeld N-benzyl-5,10,15,20-tetrakis-(4-carboxyfenyl)porfine of TPP met een hiervoor gedefinieerde X2-groep.

Aryl is bij voorkeur fenyl en aralkyl bij voorkeur benzyl.

Onder voorbeelden van X2 vallen groepen met formule -(X4)ni, -X5, waarin X4 een alkyleengroep met 1-6 koolstofatomen of een alkyleengroep met 1-6 koolstofatomen desgewenst via een zuurstofatoom of -NH- aan het koolstof-atoom gehecht voorstelt, n'' is 0 of 1 en X5 een -NCS groep, een carboxylgroep of een funktioneel derivaat daarvan, bijvoorbeeld een zuurhalogenide, anhydride of hydrazide, weergeeft. Het zal duidelijk zijn dat X2 aan een van de koolstofatomen van -[CH2]m,- of =CH-CH= onder vervanging van een waterstofatoom is gehecht.

De chelaatvormende groep kan zowel rechtstreeks als indirect met de N-aminogroep van het somatostatinepep- tide zijn verbonden. Is de groep indirect gebonden, dan is ze bij voorkeur via een brugvormende groep of ruimtescheppende gebonden, bijvoorbeeld een groep met formule Z-R35-CO- (q^) waarin R35 een alkyleengroep met 1-11 koolstofatomen, een alkenyleengroep met 2-11 koolstofatomen of een -CH(R')-groep voorstelt, waarin R' de rest gehecht in α-positie aan een natuurlijk of synthetisch α-aminozuur, bijvoorbeeld waterstof, alkyl met 1-11 koolstofatomen, benzyl, desgewenst gesubstitueerd benzyl, naftyl-methyl of pyridyl-methyl, is en Z een funktionele groep weergeeft die in staat is covalent met het cheleringsmiddel te reageren.

Z kan bijvoorbeeld een groep zijn die een ether-, ester- of amidebinding met de chelaatvormende groep kan vormen. Z stelt bij voorkeur amino voor.

De chelaatvormende groepen, bevattende carboxyl, -SO3H en/of aminogroepen, kunnen zowel in de vrije vorm als in zoutvorm voorkomen.

Aanbevolen chelaatvormende groepen zijn die afgeleid van polyamino-polycarbonzuurgroepen, bijvoorbeeld die afgeleid van EDTA, DTPA, DOTA, TETA of gesubstitueerd EDTA of DTPA. Chelaatvormende groepen afgeleid van DTPA worden het meest aanbevolen.

In de liganden volgens de uitvinding kan de chelaatvormende groep, indien polyfunktioneel, verbonden zijn met hetzij een enkel somatostatinepeptidemolecuul, hetzij met meer dan een somatostatinepeptidemolecuul, bijvoorbeeld twee somatostatinepeptidemoleculen.

De liganden volgens de uitvinding kunnen bijvoorbeeld in vrije vorm of in zoutvorm voorkomen. Onder zouten vallen zuuradditiezouten met bijvoorbeeld organische zuren, polymere zuren of anorganische zuren, bijvoorbeeld hydro-chloriden en acetaten en zoutvormen die verkregen kunnen worden met de carbonzuur of sulfonzuurgroepen die aanwezig zijn in de chelaatvormende groep, bijvoorbeeld alkalime- taalzouten, zoals natrium of kalium, of gesubstitueerde of ongesubstitueerde ammoniumz outen.

De onderhavige uitvinding heeft eveneens betrekking op een werkwijze voor het bereiden van de liganden volgens de uitvinding. Ze kunnen analoog aan bekende methoden worden bereid.

De liganden volgens de uitvinding kunnen bijvoorbeeld als volgt worden verkregen: a) verwijdering van tenminste één beschermende groep die in een somatostatinepeptide met een chelaatvor-mende groep aanwezig is, of b) met elkaar verbinden, via een amidebinding, van twee peptidefragmenten, waarvan elk tenminste één aminozuur of aminoalcohol in een al of niet beschermde vorm bevat en waarvan één de chelaatvormende groep bevat, waarbij de amidebinding zodanig is, dat de gewenste amino-zuurvolgorde wordt verkregen en daarna desgewenst stap a) van de werkwijze wordt uitgevoerd, of c) met elkaar verbinden van een chelaatvormend reagens en het gewenste somatostatinepeptide in een al of niet beschermde vorm, op een dusdanige wijze, dat de chelaatvormende groep wordt bevestigd aan de gewenste N- aminogroep van het peptide en desgewenst daarna stap a) wordt uitgevoerd, of d) verwijdering van een funktionele groep van een al of niet beschermd peptide dat een chelaatvormende groep bevat of omzetting ervan in een andere funktionele groep, zodat een ander onbeschermd of beschermd peptide met een chelaatvormende groep wordt verkregen en in het laatste geval stap a) van de werkwijze wordt uitgevoerd, of e) oxydatie van een somatostatinepeptide gemodificeerd door een chelaatvormende groep waarin de mercapto-groepen van Cys groepen in vrije vorm aanwezig zijn, teneinde een analogon te bereiden waarin twee Cys groepen met elkaar verbonden zijn door een S-S-brug en winning van de aldus verkregen ligand in vrije vorm of in zoutvorm.

De hiervoor beschreven reacties kunnen analoog aan bekende methoden worden uitgevoerd, bijvoorbeeld zoals beschreven in de hierna volgende voorbeelden, in het bijzonder werkwijzen a) en c). Indien de chelaatvormende groep is bevestigd via een amidebinding, dan kan deze reactie worden uitgevoerd analoog aan de methoden die worden toegepast voor amidevorming. Desgewenst kunnen bij deze reacties beschermende groepen, die geschikt zijn om in peptiden te worden toegepast of voor de gewenste chelaatvormende groepen, worden gebruikt als funktionele groepen die niet aan de reactie deelnemen. Onder de aanduiding beschermende groep kan eveneens een polymeerhars met funktionele groepen vallen.

Is het wenselijk de chelaatvormende groep te bevestigen aan de eindstandige N-aminogroep van een peptide of peptidefragment dat als uitgangsmateriaal wordt toegepast en dat een of een aantal aminogroepen in de zijketen bevat, dan worden deze aminogroepen in de zijketen geschikt beschermd met een beschermende groep, zoals bijvoorbeeld in de peptidechemie gebruikelijk is.

Indien het wenselijk is de chelaatvormende groep te bevestigen aan een aminogroep in een zijketen van een peptide of peptidefragment dat als uitgangsmateriaal wordt toegepast en bevat het peptide een vrije eindstandige N-aminogroep, dan wordt de laatste groep bij voorkeur beschermd met een beschermende groep.

Het peptidefragment met de chelaatvormende groep dat bij stap b) wordt toegepast kan worden verkregen door het peptidefragment dat tenminste één aminozuur of aminoal-cohol in een al of niet beschermde vorm bevat, te laten reageren met het chelaatvormende middel. De reactie kan analoog aan stap c) worden uitgevoerd.

De chelaatvormende groepen met formule IV of V kunnen worden verbonden met een peptide door een chelaat-vormend reagens met formule IV' of V', waarin X een activerende groep voorstelt die in staat is een amidebinding te vormen, te laten reageren met de N-aminogroep van het peptide. De reactie kan worden uitgevoerd op de wijze als beschreven in EP 247.866 Al.

Het chelaatvormende reagens dat bij werkwijze stap c) wordt toegepast, kan bekend zijn of analoog aan bekende methoden worden bereid. De gebruikte verbinding is zodanig dat ze de invoering mogelijk maakt van de gewenste chelaatvormende groep aan het somatostatinepeptide, bijvoorbeeld een beschreven polyaminopolycarbonzuur of een zout of anhydride daarvan.

Bij de hiervoor beschreven werkwijze, indien in de aminozuren, peptidefragmenten of peptiden die als uitgangsmateriaal worden toegepast, de chelaatvormende groep is bevestigd via een brugvormende of afstandgevende groep met het peptide, bijvoorbeeld een groep met de hiervoor genoemde formule (a.,), kunnen dergelijke aminozuren, peptidefragmenten of peptiden worden bereid door op een gebruikelijke wijze de overeenkomstige aminozuren of peptiden die geen brugvormende of afstandgevende groep bevatten, te laten reageren met een overeenkomstige, brugvormende of afstandscheppende verbinding, bijvoorbeeld een zuur of reactief zuurderivaat dat de brugvormende of afstandgevende groep bevat, bijvoorbeeld een zuur met formule Z-R35 -COOH of een reactief zuurderivaat daarvan, zoals een aktieve ester. Voorbeelden van aktieve estergroe-pen of carboxylgroep aktiverende groepen zijn bijvoorbeeld 4-nitrofenyl, pentachloorfenyl, pentafluorfenyl, succinimi-dyl of 1-hydroxy-benzotriazolyl.

Het is ook mogelijk het chelaatvormende reagens eerst te laten reageren met een brugvormende verbinding of verbinding die een afstandgevende groep bevat, teneinde de brugvormende of afstandscheppende groep in te voeren en vervolgens, op een gebruikelijke wijze, te laten reageren met een peptide, peptidefragment of aminozuur.

De liganden volgens de uitvinding kunnen op een gebruikelijke wijze worden gezuiverd, bijvoorbeeld chroma-tografisch. Bij voorkeur bevatten de liganden volgens de uitvinding minder dan 5 gew.% aan peptiden die geen chelaatvormende groepen bevatten.

De liganden volgens de uitvinding zijn in vrije vorm of in de vorm van farmaceutisch aanvaardbare zouten waardevolle verbindingen. Volgens een andere uitvoeringsvorm van de uitvinding kan een complex van de liganden volgens de uitvinding met een detecteerbaar element worden gevormd.

De onderhavige uitvinding verschaft dus eveneens de liganden volgens de uitvinding, zoals hiervoor gedefinieerd, die zijn gecomplexeerd met een detecteerbaar element (hierna aangeduid met chelaten volgens de uitvinding), in vrije vorm of in de vorm van een zout, hun bereiding en hun toepassing voor in vivo diagnostische en therapeutische behandeling.

Met detecteerbaar element wordt elk element bedoeld, bij voorkeur een metaalion, dat een eigenschap heeft die met therapeutische of in vivo diagnostische methoden kan worden aangetoond, bijvoorbeeld een metaalion dat een detecteerbare straling uitzendt of een metaalion dat in staat is de NMR relaxatieeigenschappen te beïnvloeden.

Onder geschikte detecteerbare metaalionen vallen bijvoorbeeld zware elementen of de ionen van zeldzame aarden, zoals bijvoorbeeld toegepast bij CAT scanning (Computer axiale tomografie), paramagnetische ionen, bijvoorbeeld Gd3+, Fe3+, Mn2+ en Cr2+, fluorescerende metaalionen, bijvoorbeeld Eu3+ en radionucliden, bijvoorbeeld Y -emitterende radionucliden, β-emitterende radionucliden, a-emitterende radionucliden, positron-emitterende radionucliden, bijvoorbeeld 60Ga.

Onder geschikte Ύ-emitterende radionucliden vallen die welke bruikbaar zijn bij diagnostische methoden. De ν'-emitterende radionucliden hebben geschikt een half-waardetijd van 1 uur tot 40 dagen, bij voorkeur van 5 uur tot 4 dagen vooral van 12 uur tot 3 dagen. Voorbeelden zijn radionucliden afgeleid van gallium, indium, technetium, ytterbium, rhenium en thallium, bijvoorbeeld Ga, In, 99mTc, 169Yb en 186Re. Bij voorkeur wordt het Y'-radionuclide gekozen afhankelijk van het metabolisme van de ligand volgens de uitvinding of het gebruikte somatostatinepep-tide. Het verdient nog meer aanbeveling dat het ligand volgens de uitvinding wordt gecheleerd met een y-radionu-clide met een langere halfwaardetijd dan de halfwaardetijd van het somatostatinepeptide bij de tumor.

Andere radionucliden die geschikt zijn om bij de beeldvorming te worden toegepast zijn positron emitterende radionucliden, bijvoorbeeld zoals hiervoor vermeld.

Onder geschikte /3-etmitt erende radionucliden vallen die welke bruikbaar zijn bij therapeutische toepassingen, zoals bijvoorbeeld WY, 67Cu, 186Re, 188Re, 169Er, 121 Sn, 127Te, 143Pr, 198Au, 109Pd, 165Dy, 32P en U2Pr. Het β-radionuclide heeft geschikt een halfwaardetijd van 2,3 uur tot 14,3 dagen, bij voorkeur van 2,3 tot 100 uur. Bij voorkeur wordt het /3 - em itt er ende radionuclide zodanig gekozen dat dit een langere halfwaardetijd heeft dan de halfwaardetijd van het somatostatinepeptide aan de tumor.

Geschikte α-emitterende radionucliden zijn die welke gebruikt worden bij therapeutische behandelingen, zoals bijvoorbeeld 211At en 212Bi.

De chelaten volgens de uitvinding kunnen worden bereid door reactie van het ligand met een overeenkomstige, detecteerbaar element gevende, verbinding, bijvoorbeeld een metaalzout, bij voorkeur een in water oplosbaar zout. De reactie kan analoog aan bekende methoden worden uitgevoerd, zoals bijvoorbeeld is beschreven in Perrin, Organic Ligand, Chemical Data Series 22. NY Pergamon Press (1982); in Krejcarit en Tucker, Biophys. Biochem. Res. Com. .77: 581 (1977) en in Wagner en Welch, J. Nucl. Med. 20: 428 (1979).

Bij voorkeur wordt de complexvorming van de ligand uitgevoerd bij een pH waarbij de ligand volgens de uitvinding fysiologisch stabiel is.

Het is ook mogelijk het detecteerbare element aan de oplossing toe te voegen als een complex met een chelaat-vormend tussenprodukt, bijvoorbeeld een chelaatvormend middel dat een chelaatcomplex vormt dat het element bij de fysiologische pH van de ligand oplosbaar maakt, doch thermodynamisch minder stabiel is dan het chelaat. Een voorbeeld van een dergelijk chelerend tussenprodukt is 4,5-dihydroxy-1,3-benzeen-disulfonzuur (Tiron). Bij een dergelijke werkwijze vervangt het detecteerbare element de ligand.

De chelaten volgens de uitvinding kunnen eveneens worden verkregen door een chelaatvormend middel gecomple-xeerd met het detecteerbare element te verbinden met een somatostatinepeptide in een al of niet beschermde vorm en desgewenst tenminste één aanwezige beschermende groep te verwijderen. Dezelfde reactie kan worden uitgevoerd met een chelerend middel waarvan een complex gevormd is met een niet-detecteerbaar metaalion en daarna kan in het verkregen gecomplexeerde peptide het metaalion worden vervangen door het gewenste detecteerbare element.

De chelaten volgens de uitvinding kunnen eveneens worden verkregen door een chelaatvormend middel waarvan een complex is gevormd met het detecteerbare element te verbinden met een somatostatinepeptidefragment dat tenminste één aminozuur in een al of niet beschermde vorm bevat en daarna de peptidesynthese stap voor stap voort te zetten totdat de uiteindelijke peptidevolgorde wordt verkregen en desgewenst tenminste één aanwezige beschermende groep te verwijderen. In plaats van het detecteerbare element kan een complex van het chelerende middel worden gevormd met een niet-detecteerbaar metaal en dit metaal kan daarna in het verkregen, gecomplexeerde somatostatinepeptide, worden vervangen door het detecteerbare element.

Indien de chelaatvormende groep via een brugvor-mende of afstand scheppende groep is verbonden met het somatostatinepeptide, bijvoorbeeld via een groep met de hievoor vermelde formule (cc-,), kan het somatostatinepeptide of peptidefragment of het chelaatvormende middel de genoemde brugvormende of ruimte scheppende groep bevatten.

De hiervoor vermelde reacties kunnen analoog aan bekende methoden worden uitgevoerd. Afhankelijk van de aanwezige, chelaatvormende groep, kan het rendement van het labelen 100% naderen, zodat zuivering niet nodig is. Radionucliden, zoals bijvoorbeeld technetium-99m kan in geoxydeerde vorm worden toegepast, bijvoorbeeld als Tc-99m pertechnetaat dat onder reducerende omstandigheden gecom-plexeerd wordt.

De hiervoor vermelde reacties worden geschikt uitgevoerd onder omstandigheden die verontreiniging met sporen metaal vermijden. Bij voorkeur wordt gedestilleerd, gede-ioniseerd water, ultrazuivere reagentia, radioactiviteit van chelatiekwaliteit enzovoorts toegepast teneinde de effecten van sporen metalen te verminderen.

De chelaten volgens de uitvinding kunnen bijvoorbeeld in vrije of zoutvorm voorkomen. Onder de zouten vallen zuuradditiezouten met bijvoorbeeld organische zuren, polymere zuren of anorganische zuren, bijvoorbeeld hydro-chloriden en acetaten en zoutvormen die met de carboxyl-groepen die in het molecuul aanwezig zijn, die niet deelnemen aan de chelaatvorming, bijvoorbeeld alkalimetaal-zouten, zoals natrium of kalium of gesubstitueerde of ongesubstitueerde ammoniumzouten, kunnen worden verkregen.

De chelaten volgens de uitvinding en hun farmaceutisch aanvaardbare zouten vertonen farmaceutische werking en zijn derhalve bruikbaar als beeldvormend middel, bijvoorbeeld het zichtbaar maken van voor somatostatinereceptoren positieve tumoren en metastasen indien een complex wordt gevormd met een paramagnetisch, een Y-emitterend metaalion of een positron emitterend radionuclide, of als radiofarmaceuticum voor de in vivo behandeling van voor somatostatinereceptoren positieve tumoren en metastasen indien een complex is gevormd met een a- of β-radionuclide, volgens standaardproeven.

De chelaten volgens de uitvinding hebben in het bijzonder affiniteit voor somatostatinereceptoren die beïnvloed worden door tumoren en metastasen, zoals blijkt uit standaard in vitro bindingsonderzoekingen.

Een voor somastatinereceptoren positieve tumor afkomstig uit het menselijke maag-darmstelsel werd uit de patiënt verwijderd en onmiddellijk gebracht op ijs en binnen een maximale termijn van 30 minuten bevroren bij -80°C. Voor verdere autoradiografie werd dit bevroren materiaal gesneden met een kryostaat (Leitz 1720) in schijven van 10 μπι, bevestigd aan van tevoren gereinigde microscoopplaatjes en tenminste 3 dagen bewaard bij -20°c, teneinde het hechtvermogen van het weefsel aan het plaatje te verbeteren. De secties werden 10 minuten bij de omgevingstemperatuur voorgeïncubeerd in Tris-HCl buffer (50 mM, pH 7,4) bevattende CaCl2 (2mM) en KC1 (5mM) en werden daarna tweemaal gedurende 2 minuten gewassen in dezelfde buffer, zonder dat extra zouten werden toegevoegd. De secties werden daarna 2 uur bij de omgevingstemperatuur geïncubeerd met een chelaat volgens de uitvinding in Tris-HCl buffer (170 mM, pH 7,4), dat 10 g/liter runderserumal-bumine, bacitracine (40 mg/1) en 5 mM magnesiumchloride bevatte, teneinde endogene proteasen te remmen. Niet-specifieke binding werd bepaald door toevoeging van het overeenkomstige, niet-gemerkte, niet-gemodificeerde somato-statinepeptide in een concentratie van 1 μΜ. De geïncubeer-de gedeelten werden driemaal gedurende 5 minuten gewassen in koude incubatiebuffer die 0,25 g/1 BSA bevatte. Na een kortstondige onderdompeling in gedestilleerd water ter verwijdering van de overmaat zouten werden de secties of delen snel gedroogd en werden hiermee de [3H]-LKB films blootgesteld. Na ongeveer 1 week blootstellen in röntgenstralen cassettes werd waargenomen dat de chelaten volgens de uitvinding, bijvoorbeeld een radionuclide chelaat, zeer goede resultaten bij het labelen van tumorweefsel gaf zonder het omringende gezonde weefsel te labelen, indien werd toegevoegd m een concentratie van ongeveer 10 tot 10'3.

De affiniteit van de chelaten volgens de uitvinding voor somatostatinereceptoren kan eveneens door in vivo onderzoek worden aangetoond.

Ratten met transplanteerbare exocriene, voor pancreassomatostatinereceptoren positieve tumoren werden behandeld met een intraveneuze injectie van een chelaat volgens de uitvinding. De injeetieplaats is de penisader. Onmiddellijk na het toedienen werden de dieren geplaatst bij de collimator van een Y-camera en de verdeling van de radioactiviteit werd op verschillende tijdsperioden gevolgd.

De biologische verdeling van de radioactiviteit kan eveneens worden bepaald door in reeksen opofferen van een aantal van dergelijke behandelde ratten en de radioactieve teit van het orgaan te bepalen.

Na toediening van een chelaat volgens de uitvinding, bijvoorbeeld een radionuclidechelaat, bijvoorbeeld een ^'-emitterend chelaat, in een dosis van 1-5 Atg/kg ligand gelabeld met 0,1-2 mei radionuclide wordt de tumorplaats aantoonbaar tezamen met de organen waar voornamelijk de excretie uit plaatsvindt.

Dientengevolge verschaft de uitvinding, in een reeks specifieke of alternatieve uitvoeringsvormen, eveneens: 1. Een methode voor de in vivo detectie van voor somatostatinereceptoren positieve tumoren of metastasen bij een patiënt, welke omvat a) het toedienen van een chelaat volgens de uitvinding aan de genoemde patiënt en b) het registreren van de locatie van de receptoren getarget door het genoemde chelaat.

De chelaten volgens de uitvinding die worden toegepast voor de in vivo detectiemethode volgens de uitvinding zijn de chelaten waarvan een complex is gevormd met eeny”-emitterend radionuclide, een positron-emitterend radionuclide of een paramagnetisch metaalion, zoals bijvoorbeeld hiervoor is aangegeven.

De chelaten volgens de uitvinding die worden toegepast als beeldvormend middel bij methode (l) kunnen parenteraal, bij voorkeur intraveneus, worden toegediend, bijvoorbeeld in de vorm van injecteerbare oplossingen of suspensies, bij voorkeur als enkele injectie. De geschikte dosering zal natuurlijk variëren, afhankelijk van bijvoorbeeld het ligand en het type gebruikt, detecteerbaar element, bijvoorbeeld het radionuclide. Een geschikte, te injecteren, dosis ligt in het traject dat beeldvorming door de fotoscanningmethode, bekend uit de stand der techniek, mogelijk maakt. Wordt een radiogelabeld chelaat volgens de uitvinding toegepast, dan kan het geschikt worden toegediend in een dosis met een radioactiviteit van 0,1 tot 50 mCi, bij voorkeur 0,1 tot 30 mCi, vooral 0,1 tot 20 mCi. Een geïndiceerd doseringstrajeet kan lopen van 1 tot 200 μg ligand, gelabeld met 0,1 tot 50 mCi, bij voorkeur 0,1 tot 30 mCi, bijvoorbeeld 3 tot 15 mCi,y"-emitterend radionuclide, afhankelijk van het gebruikte -emitterende radionuclide. Het wordt bijvoorbeeld met In aanbevolen een radioactiviteit in het benedentrajeet toe te passen, terwijl bij Tc het wordt aanbevolen een radioactiviteit in het bovenste gedeelte van het traject te gebruiken.

De verrijking van de tumorplaatsen met de chela-ten kan worden gevolgd met de overeenkomstige beeldvormende methoden, bijvoorbeeld onder toepassing van beeldvormend instrumentarium dat in de nucleaire geneeskunde wordt toegepast, bijvoorbeeld een scanner, y'-camera, roterendeγ-camera, elk bij voorkeur met een computer als hulpmiddel, PET-scanner (positron emissie tomografie), MEI uitrusting of CAT scanning uitrusting.

De chelaten volgens de uitvinding, bijvoorbeeld het grootste gedeelte van de^-emitterende chelaten, worden vrijwel geheel uitgescheiden door de nieren en verzamelen zich niet in sterke mate in de lever.

2. Een methode voor de in vivo behandeling van somatostatinereceptor positieve tumoren en metastasen bij een patiënt die een dergelijke behandeling nodig heeft, welke omvat het toedienen van een therapeutisch doeltreffende hoeveelheid van een chelaat volgens de uitvinding aan een dergelijke patiënt.

De chelaten volgens de uitvinding voor toepassing bij de in vivo behandeling volgens de uitvinding zijn de chelaten waarmede een complex met een a- of β-radionuclide, zoals hiervoor is gedefinieerd, is gevormd.

De doseringen die worden toegepast bij het uitvoeren van de therapeutische methode volgens de onderhavige uitvinding zullen natuurlijk afhangen van bijvoorbeeld de speciale, te behandelen aandoening, bijvoorbeeld het volume van de tumor, het betreffende, toegepaste chelaat, bijvoorbeeld de halfwaardetijd van het chelaat in de tumor en de gewenste therapie. Xn het algemeen wordt de dosis berekend op basis van de radioactiviteitsverdeling voor elk orgaan en de waargenomen doelwitopname. Zo kan bijvoorbeeld het chelaat worden toegediend in een dagelijks doseringstrajeet met een radioactiviteit van 0,1 tot 3 mCi/kg lichaamsgewicht, bijvoorbeeld 0,1 tot 3 mCi, bijvoorbeeld 1 tot 1,5 mCi/kg lichaamsgewicht. Een geïndiceerde dagelijkse dosis ligt tussen 1 en 200 /tg ligand gelabeld met 1 tot 3 mCi lichaamsgewicht, bij voorkeur 1-1,5 mCi/kg lichaamsgewicht a- of /3-emitterend radionuclide, geschikt in gescheiden doses tot viermaal daags toegediend.

De a- of /3-emitterende chelaten volgens de uitvinding kunnen volgens elke gebruikelijke weg worden toegediend, bijvoorbeeld parenteraal, zoals in de vorm van injecteerbare oplossingen of suspensies. Ze kunnen eveneens intraveneus door infuseren worden toegediend, bijvoorbeeld door 30 tot 60 minuten infuseren. Afhankelijk van de plaats van de tumor kunnen ze zo dicht mogelijk bij de tumorplaats worden toegediend, bijvoorbeeld met behulp van een cathe-ter. De gekozen wijze van toedienen kan afhangen van de dissociatiesnelheid van het toegepaste chelaat en de uitscheidingssnelheid.

De chelaten volgens de uitvinding kunnen in vrije vorm of in een farmaceutisch aanvaardbare vorm worden toegediend. Dergelijke zouten kunnen op een gebruikelijke wijze worden bereid en vertonen dezelfde mate van werking als de vrije verbindingen.

De chelaten volgens de uitvinding worden voor toepassing bij de onderhavige uitvinding bij voorkeur een korte tijd voor de toediening aan een patiënt bereid, dat wil zeggen het radioactief merken met het gewenste, detecteerbare, metaalion, bijvoorbeeld het gewenste α-, β- ofγ-radionuclide, kan kort voor de toediening worden uitgevoerd .

De chelaten volgens de uitvinding kunnen geschikt zijn voor de beeldvorming of ter behandeling van tumoren, zoals van de hypofyse, het maag-darmstelsel, het centrale zenuwstelsel, de borst, prostaat, baarmoeder of van de dikke darm, kleine cellen longcarcinoom, paraganglioma, neuroblastoma, pheochromocytoma, medullaire schildkliercar-cinomen, myeloma en metastasen daarvan.

Volgens een ander aspect van de uitvinding kunnen de γ"-emitterende chelaten volgens de uitvinding eveneens worden toegepast als beeldvormend middel voor de beoordeling van de nierfunktie.

Men paste groepen van vijf muizen toe. Elke muis werd intraveneus in de staartader geïnjecteerd met 0,1 ml bevattende 1 mCi van een chelaat volgens de uitvinding. De muizen werden daarna geplaatst in metabolische kooien teneinde de uitgescheiden urine te verzamelen. Op het tijdstip van 10 of 120 minuten na de injectie werden de urethras afgebonden en de muizen met chloroform geanesthe-tiseerd. De beeldvorming van het uropoietische systeem werd uitgevoerd onder toepassing van een gebruikelijke beeldvor-mingsmethode. Bij deze proef verbeteren de γ-emitterende chelaten volgens de uitvinding de beeldvorming van de niersecretie bij toediening in een dosis van 0,1-30 mCi.

De onderhavige uitvinding verschaft dus eveneens een methode voor de in vivo beoordeling van de nierfunktie bij een patiënt, welke omvat het toedienen van een doeltreffende hoeveelheid van eeny"-emitterend chelaat aan deze patiënt en registratie van de nierfunktie.

Volgens een verder aspect van de uitvinding wordt verschaft: i. Een farmaceutisch preparaat dat een ligand volgens de uitvinding in vrije vorm en/of in de vorm van een farmaceutisch aanvaardbaar zout, desgewenst met één of een aantal farmaceutisch aanvaardbare dragers of verdun-ningsmiddelen daarvoor, bevat, ii. een farmaceutisch preparaat dat een chelaat volgens de uitvinding in vrije en/of farmaceutisch aanvaardbare zoutvorm, desgewenst met één of een aantal farmaceutisch aanvaardbare dragers en/of verdunningsmid-delen daarvoor bevat.

Dergelijke preparaten kunnen op een gebruikelijke wijze worden bereid of vervaardigd.

Een preparaat volgens de uitvinding kan eveneens worden aangeboden in een gescheiden verpakking met instructies voor het mengen van de ligand met het metaalion en voor toediening van het verkregen chelaat. Het kan eveneens worden aangeboden in een dubbelpakvorm, dat wil zeggen als een enkelvoudige verpakking die gescheiden eenheidsdoserin-gen van het ligand en het detecteerbare metaalion bevat met instructies voor het mengen ervan en voor het toedienen van het chelaat. Een verdunningsmiddel of drager kan in de eenheidsdoseringsvormen aanwezig zijn,

In de volgende voorbeelden zijn alle temperaturen m °C en de [a]D- waarden ongecorrigeerd. De volgende afkortingen zijn toegepast:

Boe tert.-butoxycarbony1 TFA trifluorazijnzuur DTPA diethyleentriamine-pentaazijnzuur.

Men loste 1,1 g

in vrije basevorm (1 mM) op in 5 ml van een mengsel van gelijke volumedelen dioxan en water en liet deze verbinding reageren met 5 g NaHC03. Onder roeren voegde men langzaam 520 mg DTPA dianhydride toe. Daarna roerde men het reactiemengsel nog 30 minuten en vroor het droog. Het residu werd opgelost in 250 ml water en de pH werd met geconcentreerd zoutzuur ingesteld op 2,5. Het neergeslagen produkt werd afgefiltreerd, gewassen en gedroogd boven fosforpentoxyde. Na chromatograferen over een kolom silicagel werden de volgende produkten geïsoleerd: 230 mg

en 500 mg van het overeenkomstige dimeer

Men mengde 3 ml TFA met 200 mg

. Nadat men het mengsel 5 minuten op kamertemperatuur had gehouden sloeg men het mengsel met diisopropylether neer, filtreerde en droogde het. Het residu werd ontzout over Duolite en gelyofiliseerd, waardoor 150 mg van de in de titel genoemde verbinding werd verkregen: [α]20D = -26,6° (C = 1 95% AcOH) .

Het uitgangsmateriaal kan als volgt worden verkregen: a)

Men druppelde 2,25 g di-tert.butyl-pyrocarbonaat, opgelost in 30 ml DMF, langzaam bij kamertemperatuur toe aan een oplossing van 10 g

in 100 ml DMF. Nadat men het mengsel 2 uur op kamertemperatuur had gehouden verwijderde men het oplosmiddel onder verminderde druk en voegde aan het residu 200 ml diisopropylether toe. Het neerslag dat zich vormde werd afgefiltreerd, uitgewassen met diisopropylether en gedroogd. Het ruwe produkt werd chromatografisch gezuiverd over silicagel (elutiemiddel: CH2Cl2-MeOH = 9:1) en werd daarna geïsoleerd als een wit, amorf poeder.

[a]z0D = 29,8° (c = 1,28 in DMF) .

Voorbeeld 2i

De fractie die het tussenprodukt

, zoals verkregen bij voorbeeld 1, bevatte werd behandeld op de wijze als beschreven hiervoor voor de overeenkomstige monomere vorm en de Boe beschermende groepen werden verwijderd, waardoor de in de titel genoemde verbinding werd verkregen: [a]20D - -24,5° (c = 0,55 95% AcOH) .

Voorbeeld 3:

a. Men loste 0,56 g

, 0,5 mmol Fmoc-e-aminocapronzuur en 115 mg hydroxybenzotriazool op in 10 ml DMF en koelde deze oplossing af tot -30°C. Daarna voegde men aan deze oplossing een oplossing van 115 mg dicyclohexylcarbodiimide in 5 ml DMF (afgekoeld tot -10°C) toe.

Na een reactietijd van 24 uur, gedurende welke tijd het mengsel opwarmde tot kamertemperatuur, werd het verkregen dicyclohexylureum afgefiltreerd en het filtraat werd verdund met water tot 10 maal het volume ervan. Het neergeslagen reactieprodukt werd afgefiltreerd, gewassen en gedroogd boven fosforpentoxyde. Het ruwe produkt werd zonder verdere zuivering gebruikt voor de volgende stap.

b. Fmoc-splitsing.

Men behandelde 0,5 g van het ruwe produkt van de koppelingsreactie (a) 10 minuten bij kamertemperatuur met 5 ml van een mengsel van dimethylformamide en piperidine (4:1, vol./vol.) (heldere oplossing) en mengde daarna met 100 ml diisopropylether. Het aldus neergeslagen reactiepro-dukt werd afgefiltreerd, gewassen en gedroogd. Dit ruwe produkt werd zonder verdere zuivering bij de volgende stap toegepast.

c. BOC-splitsing.

Men behandelde 300 mg van het ruwe produkt verkregen bij (l.b) 5 minuten bij kamertemperatuur met 5 ml 100%-ige TFA (volledig opgelost) en mengde daarna met 50 ml diisopropylether. Na toevoeging van 2 ml van een mengsel van waterstofchloride en diethylether werd het verkregen neerslag afgefiltreerd, gewassen en gedroogd onder hoog vacuüm.

Het eindprodukt werd chromatografisch gezuiverd over silicagel (CHC13:methanol:water:azijnzuur=7:3:0,5:0,5.) en daarna ontzout over Duolite (gradiënt:water:azijnzuur = 95:5)---water:dioxan:azijnzuur =? 45:50:5).

De in de titel genoemde verbinding werd verkregen als acetaat (wit lyofilisaat).

[a]20D = ”32° (c = 0,5 95% AcOH) .

Het verkregen produkt kan worden toegepast voor de reactie met DTPA volgens de werkwijze van de voorbeelden 1 en 2.

Voorbeeld 4:

Door toepassing van de werkwijze beschreven in de voorbeelden 1 en 3 werd de volgende ligand bereid:

[at]20D = -14,8° (c = 0,5 95% AcOH) .

Voorbeeld 5: 1,1In gelabelde

Men loste

ol op in 5 ml 0f01M azijnzuur. Daarna leidde men de verkregen oplossing door een 0,22 μ Millex-GV filter en verdeelde haar in porties van 0,1 ml en sloeg ze op bij -20°C. 1l1InCl3 (Amersham, 1 mCi/100 μΐ) werd van tevoren verdund in een gelijk volume 0,5 M natriumacetaat en het labelen geschiedde door de ligand te mengen met de InCl3 oplossing en zachtjes homogeniseren bij kamertemperatuur.

HEPES buffer, pH 7,4, werd toegevoegd teneinde de oplossing 10‘6 M te maken.

Voorbeeld 6ï gelabeld

^Y werd verkregen uit een 90Sr-90Y radionuclide generator. De constructie van de generator, de elutie ervan en de omzetting van het [ Y]EDTA m het acetaatcomplex werd uitgevoerd volgens de methode beschreven door M. Chinol en D.J. Hnatowich in J. Nucl. Med. 28., 1465-1470 (1987). Men liet 1 mg

opgelost in 5 ml 0,01M azijnzuur opwarmen tot kamertemperatuur en voegde 1,0 mCi Y m 50 μΐ steriel 0,5M acetaat toe. Daarna liet men het mengsel ongestoord 30 minuten tot 1 uur staan, teneinde de chelaatvorming tot een maximum op te voeren.

Een groep liganden volgens de uitvinding zijn somatostatinepeptiden, bijvoorbeeld somatostatineanaloga, die tenminste aan één van de aminozuureenheden een chelaat-vormende groep gehecht aan de genoemde aminogroep via een amidebinding, in vrije vorm of in zoutvorm, bevatten.

Een groep chelaten volgens de uitvinding zijn de hiervoor genoemde liganden waarvan een complex met een detecteerbaar element, bijvoorbeeld een metaalion, in vrije vorm of in zoutvorm, is gevormd.

Claims

1. Een somatostatinepeptide dat tenminste één chelaatvormende groep voor een detecteerbaar element bevat, welke chelaatvormende groep verbonden is met een aminogroep van dit peptide, direct of indirect, en welke aminogroep geen significante bindingsaffiniteit voor somatostatinere-ceptoren, in vrije vorm of in zoutvorm, heeft.

2. Een somatostatinepeptide volgens conclusie 1, waarin de chelaatvormende groep is gehecht aan de eindstan-dige N-aminogroep van het somatostatinepeptide.

3. Een somatostatinepeptide volgens conclusie 1 of 2, waarin de chelaatvormende groep via een amidebinding is bevestigd aan dit peptide.

4. Een somatostatinepeptide volgens één der voorgaande conclusies, waarin het somatostatinepeptide is afgeleid van een verbinding met formule I, waarin A is een alkylgroep met 1-12 koolstofatomen, fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen of een groep met formule RCO-, waarbij i) R een waterstofatoom, alkylgroep met 1-11 koolstofatomen, fenylgroep of fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen voorstelt, of ii) RCO- is a) een L- of D-fenylalaninerest waarvan de ring desgewenst gesubstitueerd is door F, Cl, Br, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstofatomen en/of alkoxy met 1-3 koolstofatomen, b) de rest van een natuurlijk of synthetisch θ'-aminozuur, dat verschilt van dat gedefinieerd onder a) hiervoor of van een overeenkomstig D-aminozuur, of c) een dipeptiderest waarin de afzonderlijke aminozuurresten al of niet gelijk zijn en zijn gekozen uit die gedefinieerd onder a) en/of b) hiervoor, waarbij de α-aminogroep van de aminozuurresten a) en b) en de N-eindstandige aminogroep van dipeptideresten c) desgewenst gemono- of gedi-C^^alkyleerd of gesubstitueerd zijn door alkanoyl met 1-8 koolstofatomen, A' een waterstofatoom, alkylgroep met 1-12 koolstofatomen of fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen weergeeft, en Y2 tezamen een directe binding voorstellen of waarin elk van de substituenten Y1 en Y2, onafhankelijk van elkaar, een waterstofatoom of een groep met formule 1-5 is, waarin Ra de methyl- of ethylgroep voorstelt, Rh een waterstofatoom, de methyl- of ethylgroep weergeeft, m een geheel getal van 1-4 is, n een geheel getal van 1-5 is, Rc staat voor alkyl met 1-6 koolstofatomen, Rd de substituent bevestigd aan het a-koolstof-atoom van een natuurlijk of synthetisch α-aminozuur (waaronder waterstof) voorstelt, Re een alkylgroep met 1-5 koolstofatomen weergeeft, Ra' en Rfa', onafhankelijk van elkaar, een waterstofatoom, de methyl- of ethylgroep zijn, R 8 en R^, onafhankelijk van elkaar, een waterstof- of halogeenatoom, een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen of alkoxygroep met 1-3 koolstofatomen zijn, p = 0 of 1, q = 0 of 1, en r = 0, l of 2, B is -Phe-, waarvan de ring desgewenst gesubstitueerd is door halogeen, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstofatomen en/of alkoxy met 1-3 koolstofatomen (waaronder pentafluoralanine), of /3-naftyl-Ala, C is (L)-Trp- of (D)-Trp-, desgewenst ge-a-N-methyleerd en waarvan de benzeenring desgewenst gesubstitueerd is door halogeen, N02, NH2, OH, alkyl met 1-3 koolstof- atomen en/of alkoxy met 1-3 koolstofatomen, D is Lys, Lys waarin de zijketen O of S op de β-plaats bevat, Y F-lys of £F-Lys, desgewenst ge-a-N-methy-leerd, of een 4-aminocyclohexylAla of 4-aminocyclohexylGly-rest weergeeft, E is Thr, Ser, Val, Phe, Ile, of een aminoisobo-terzuur- of aminoboterzuurrest voorstelt, G een groep met formule -COOR7, -CH2OR10,

of een groep met formule X weergeeft, waarin R7 een waterstofatoom of een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen is, R10 een waterstofatoom of de rest van een fysiologisch aanvaardbare, fysiologisch hydrolyseerbare, ester voorstelt, R^ een waterstofatoom, alkylgroep met 1-3 koolstof atomen, fenylgroep of C7_10 fenylalkylgroep weergeeft, R12 staat voor waterstof, alkyl met 1-3 koolstof-atomen of een groep met formule -CHfR^J-X.,, r13 is ch2oh, -(CH2)2-OH, -(CH2)3-OH, öf -CH(CH3)OH of de substituent bevestigd aan het α-koolstofatoom van een natuurlijk of synthetisch a-amïnozuur (waaronder waterstof) voorstelt en XT een groep met formule -COÓR7, -CH2OR10 of -CONR14R15 voorstelt, waarin R7 en R10 de hiervoor gegeven betekenissen hebben, R14 een waterstofatoom of een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen voorstelt en R15 een waterstofatoom, een alkylgroep met 1-3 koolstofatomen, fenylgroep of fenylalkylgroep met 7-10 koolstofatomen weergeeft, en R1Ó staat voor waterstof of hydroxyl, onder de voorwaarde dat indien R12 een -CH(R13) -X,, groep voorstelt, een waterstofatoom of de methylgroep is, waarbij de resten B, D en E de L-configuratie bezitten en de resten op de 2- en 7-plaats en eventuele resten Y1 4) en Y2 4) elk, onafhankelijk van elkaar, de L- of D-configuratie bezitten.

5. Een somatostatinepeptide volgens één der voorgaande conclusies, waarin de chelaatvormende groep is gekozen uit iminodicarbonzuurgroepen, polyaminopolycarbon-zuurgroepen, groepen afgeleid van macrocyelische aminen, groepen met formule IV of V, waarin elk van de substitenten R1, R2 en R3, onafhankelijk van elkaar, een alkylgroep met 1-6 koolstofatomen, arylgroep met 6-8 koolstofatomen of aralkylgroep met 7-9 koolstofatomen voorstelt, elk desgewenst gesubstitueerd door OH, alkoxy met 1-4 koolstofatomen, COOH of S03H, n' is l of 2, i een geheel getal van 2-6 is en TT, onafhankelijk van elkaar, a- of /3-aminozuren, via amidebindingen aan elkaar gebonden, zijn, groepen afgeleid van bis-aminothiolderivaten, van dithiasemicarbazonderivaten, van propyleenamineoximderiva-ten, van diamidedimercaptiden of van porfyrinen, in vrije of in zoutvorm zijn.

6. Een somatostatinepeptide volgens één der voorgaande conclusies, waarin de chelaatvormende groep is afgeleid van ethyleendiaminetetraazijnzuur (EDTA), dieethy-leentriaminepentaazijnzuur (DTPA), ethyleenglycol-0,0'-bis(2-aminoethyl)-N,N,N',Ν'-tetraazijnzuur (EGTA), N,N'- bis(hydroxybenzy1)ethyleendiamine-N,N'-diazijnzuur (HBED), triethyleentetraminehexaazijnzuur (TTHA), gesubstitueerd EDTA of -DTPA 1,4,7,10-tetra-azacyclododecaan-N,N',N11,-N111-tetraazijnzuur (DOTA) en 1,4,8,11-tetraazacyclotetra-decaan-Ν,Ν’,N'’,N'1’-tetraazijnzuur (TETA), in vrije vorm of in zuurvorm.

7. DTPA-(D)Phe-Cys-Phe-(D)Trp-Lys-Thr-Cys-Thr- O 1 in vrije vorm of in zoutvorm.

8. Werkwijze voor het bereiden van een somatosta-tinepeptide volgens conclusie 1, in vrije vorm of in zoutvorm, welke werkwijze omvat: a) verwijdering van tenminste één beschermende groep, die in een somatostatinepeptide dat een chelaatvor-mende groep bevat aanwezig is, of b) het met elkaar verbinden, via een amidebin-ding, van twee peptidefragmenten, waarvan elk tenminste één aminozuur of aminoalcohol in al of niet beschermde vorm bevat en één ervan de chelaatvormende groep bevat, waarbij de amidebinding zodanig is, dat de gewenste aminozuurvolg-orde wordt verkregen en desgewenst stap a) van de werkwijze daarna wordt uitgevoerd, of c) het met elkaar verbinden van een chelaatvor-mend middel en het gewenste somatostatinepeptide in een al of niet beschermde vorm, zodanig, dat de chelaatvormende groep wordt bevestigd aan de gewenste N-aminogroep van het peptide en daarna desgewenst stap a) wordt uitgevoerd, of d) het verwijderen van een funktionele groep van een al of niet beschermd peptide dat een chelaatvormende groep bevat of omzetting ervan in een andere funktionele groep, zodat een ander al of niet beschermd peptide met een chelaatvormde groep wordt verkregen en in het laatste geval stap a) van de werkwijze wordt uitgevoerd, of e) het oxyderen van een somatostatinepeptide gemodificeerd door een chelaatvormende groep waarin de mercaptogroepen van Cys groepen in vrije vorm aanwezig zijn, teneinde een analogon te verkrijgen, waarin twee Cys-groèpen zijn gebonden door een S-S-brug en winning van de aldus verkregen verbinding in vrije vorm of in zoutvorm.

9. Een chelaat dat een somatostatinepeptide omvat dat tenminste één chelaatvormende groep voor een detecteer- baar element bevat, welke chelaatvormende groep is gebonden aan een aminogroep van het genoemde peptide en deze amino-groep geen significante bindingsaffiniteit voor somatosta-tinereceptoren heeft, welk somatostatinepeptide is gecom-plexeerd met een detecteerbaar element, in vrije vorm of in de vorm van een zout.

10. Een chelaat volgens conclusie 9, waarin het detecteerbare element een α-, β- of y~ -emitterend radionu-clide is.

11.

111 90 · · · gelabeld met In of Y, m vrije vorm of in een farmaceutisch aanvaardbare zoutvorm.

12. Een somatostatinepeptide volgens één der conclusies 1-7, of een complex daarvan, met een detecteerbaar element zoals gedefinieerd in de conclusies 9, 10 of 11, in vrije vorm of in een farmaceutisch aanvaardbare zoutvorm, voor toepassing als farmaceuticum.

13. Een farmaceutisch preparaat dat een somatostatinepeptide volgens één der conclusies 1-7, en/of een complex daarvan met een detecteerbaar element zoals gedefinieerd in conclusie 9, 10 of 11, in vrije vorm en/of in de vorm van een farmaceutisch aanvaardbaar zout, desgewenst tezamen met een farmaceutische drager of verdunningsmiddel, bevat.

14. Werkwijze voor het bereiden van een chelaat volgens één der conclusies 9-11, met het kenmerk, dat men het genoemde somatostatinepeptide in vrije vorm of in de vorm van een zout, laat reageren met een verbinding die een detecteerbaar element geeft.

15. Somatostatinepeptiden, farmaceutische prepa- raten die ze bevatten en werkwijzen voor het bereiden van deze preparaten zoals beschreven in de beschrijving en/of voorbeelden.